२६ नोव्हेंबर १९२१ हा भारतातील धवल क्रांतीचे जनक वर्गीस कुरियन यांचा जन्मदिन. जगभरात ‘मिल्क मॅन’ अशी ओळख असणाऱ्या कुरियन यांनी भारतात ‘अमूल’च्या माध्यमातून देशात दुग्ध क्रांती घडवली. १९४० मध्ये मद्रास येथील लॉयला कॉलेजमधून पदवीधर झाल्यानंतर त्यांनी मद्रास विद्यापीठातून बी. ई.ची पदवी मिळवली. त्यानंतर टाटा स्टील टेक्निकल इन्स्टिट्यूट, जमशेदपूर येथूनही पदवी प्राप्त केली. उच्च शिक्षणासाठी ते सरकारी शिष्यवृत्ती मिळवून अमेरिकेतील मिशिगन विद्यापीठात दाखल झाले. तेथे ते विशेष गुणवत्ता श्रेणीत उत्तीर्ण होत एम. एस्सी झाले.

भारतात परतल्यावर कुरियन यांची नेमणूक गुजरातमधील  आणंद येथे असलेल्या सरकारी डेअरीमध्ये झाली. त्या सुमारासच ‘खेडा डिस्ट्रिक्ट को-ऑपरेटिव्ह मिल्क प्रोड्यूसर्स युनियन लिमिटेड’ ही संस्था बाल्यावस्थेत होती आणि तेव्हाच्या बाजारपेठेत मक्तेदारी असलेल्या पोलसन कंपनी विरुद्ध आपल्या अस्तित्वासाठी संघर्ष करीत होती. त्या वेळी पोलसन कंपनी स्थानिक दूध विक्रेत्यांना कमी भाव देणे, मालाचा दर्जा कमी असल्याबाबत कायम तक्रार करणे, जमा केलेले दूध मुंबईसारख्या दूरच्या ठिकाणी विकणे, स्थानिकांच्या मागणीकडे दुर्लक्ष करणे, असे प्रकार करीत होती. त्यामुळे स्थानिकांची नाराजी व रोषाला पोलसनला तोंड द्यावे लागत होते. 

या कंपनीविरुद्ध चांगले काम करणे, स्थानिकांच्या रोजगाराच्या समस्या सोडवणे, योग्य भाव देणे असे प्रयत्न करत, ‘केडीसीएमपीयूएल’ ही नवी संस्था उभी राहण्याचा प्रयत्न करीत होती. या कंपनीचे  तेव्हाचे अध्यक्ष त्रिभुवनदास पटेल, वल्लभभाई पटेल आणि मोरारजी देसाई होते. त्यांनी नव्या जोमाने काम सुरू करण्याचे ठरविले. वर्गीस कुरियन यांनी आपल्या सरकारी नोकरीचा राजीनामा देऊन ‘केडीसीएमपीयूएल’मध्ये काम करण्याचे ठरविले. ‘गुजरात को-ऑपरेटिव्ह मिल्क मार्केटिंग फेडरेशन लिमिटेड’ या पालक संस्थेने १४ डिसेंबर १९४६ रोजी ‘केडीसीएमपीयूएल’चे नाव बदलून ‘आणंद मिल्क युनियन लिमिटेड’ असे नाव ठेवले. नव्या जोषात नव्या संस्थेचे काम सुरू झाले. त्यांनी स्थानिकांना रास्त भाव देत, गावोगावी फिरून लोकांना संस्थेत भागीदारी देऊ केली. त्यामुळे लोकांना दुधाच्या दर्जाप्रमाणे भाव तर मिळू लागलाच; पण संस्थेच्या कामात प्रत्यक्ष सहभागी होता आले. आता सर्वसामान्य, विशेषतः महिला वर्ग ‘आपली डेअरी’ म्हणून अमूलकडे पाहू लागले. संस्थेचे लोकसहभागातून व्यवस्थापन ही गोष्ट तेव्हा पूर्णपणे नवी होती. वर्गीस कुरियन यांनी गावोगावच्या लोकांना गोळा करत ‘अमूल’चे काम उभे केले. देशात स्वातंत्र्याचे वारे वाहू लागले. तसेच आपणही कोणापेक्षा कमी नाही असा आत्मविश्वास लोकांमध्ये वाढू लागला.

तेव्हाची सगळ्यात मोठी कंपनी होती नेस्ले. ही कंपनी युरोपातील असल्याने ती गाईच्या दुधापासून तयार करण्यात आलेले कन्डेन्स्ड मिल्क, दूध पावडर विकत असे. भारतात म्हशींची संख्या जास्त असल्याने येथे म्हशीच्या दुधापासून पदार्थ तयार करणे जास्त योग्य होते. त्यात तांत्रिक अडचणी होत्या आणि म्हशीच्या दुधापासून भुकटी तयार करणे तेव्हा अशक्य वाटत होते; पण कुरियन यांच्या प्रयत्नांना यश मिळाले. त्यांनी म्हशीच्या दुधापासून भुकटी, तर तयार केलीच शिवाय त्यापासून अनेक पदार्थ तयार करण्यातही यश प्राप्त केले. हळूहळू ‘अमूल’ने बाजारपेठेत आपले स्थान पक्के केले. येथील लोकांच्या आवडीनिवडी विचारात घेऊन दूध आणि त्यापासून तयार करण्यात आलेले पदार्थ विक्रीसाठी उपलब्ध झाले. आजच्या घडीला ‘अमूल’ची उत्पादने भारतासह ऑस्ट्रेलिया, चीन, सिंगापूर, हाँगकाँग, अमेरिका, बांगलादेश, मॉरिशस, आखाती देश आणि आफ्रिकेतील काही देशांमध्ये पोहोचली आहेत. या यशाचे संपूर्ण श्रेय वर्गीस कुरियन यांना जाते. 

भारत सरकारने वर्गीस कुरियन यांना १९६५ मध्ये पद्मश्री, १९६६ मध्ये पद्मभूषण, १९८६ला कृषीरत्न, तर १९९९ मध्ये पद्मविभूषण अशा पुरस्कारांनी सन्मानित केले. वर्गीस कुरियन यांच्या धवल क्रांतीने प्रेरित होऊन प्रसिद्ध चित्रपट दिग्दर्शक श्याम बेनेगल यांनी ‘मंथन’ हा सिनेमा बनवला. विशेष म्हणजे या चित्रपटाची निर्मितीही सहकार तत्वावरच झाली होती. ‘अमूल’चे छोटे छोटे भागधारक शेतकरी या चित्रपटाचे निर्माते होते. स्मिता पाटील व नसिरुद्दीन शहा यांचा हा चित्रपट न्यूयॉर्कमध्ये २५ आठवडे चालला. वर्गीस कुरियन यांचे नऊ सप्टेंबर २०१२ रोजी निधन झाले.